WORLD MUSIC: ILI POSLEDNJE ISKUŠENJE ZAPADA / Loran Ober

IZGUBLJENI RAJ

World music: ove su reči izbačene kao izazov kulturnoj sklerozi, kao manifest svake antirasističke ideologije nastale iz griže savesti, zbog istorijskih grešaka koje smo pravili. Međutim, ta definicija nije dovoljno jasna: budući da reč music u engleskom jeziku nema množine, pojam  ,,muzika čitavog sveta,, obuhvatio bi, u načelu, i tradicionalne muzičke vrste nezapadnih civilizacija. Ipak, izraz world music koristi se u svom užem značenju, uglavnom samo za onu oblast savremene popularne muzike u kojoj su se isplela iskustva mnogih kultura. Do tih preplitanja došlo je zahvaljujući susretu muzičara različitih porekla i povezivanju ,,egzotičnih’’ zvukova i instrumenata sa današnjom zapadnom tehnologijom, to jest kompjuterizovanom elektronskom opremom za snimanje.

Društvena pojava globalizacije koju je Mekluan davno predvideo, nazivajući ,,planetarnim selom’’ civilizaciju koja će se tako stvoriti, upravo dobija svoj završni oblik pred našim očima; šta god mi o takvom scenariju mislili, činjenica je da svi nužno u njemu učestvujemo. Ali mondijalizacija kulture nije, kako smo dugo verovali, sinonim za pozapadnjenje ostatka planete; iako je Zapad odgovoran za početak procesa muzičkog osvajanja zemaljske kugle, nema sumnje da je, danas, zvučna invazija dvosmerne prirode. Stoga globalizacija na polju kulture više podseća na igru krivih ogledala, u kojoj nam drugi šalje bezbroj odraza promenljive slike nas samih.

Mi smo u drugom a drugi je u nama: kako bi ta stvarnost, koju doživljavamo telom i dušom, uopšte i mogla da ostane bez svog uticaja na polju muzike? Iako je antropologija dugo zazirala od meleske kulture, danas čitav jedan naraštaj, u potrazi za svojim korenima, baš takvu kulturu visoko uznosi – kao možda jedini barjak iza kojeg se zdušno svi mogu svrstati. Ato su muzičari dobro razumeli: pošto su iscrpli izražajne i tržišne vrednosti takozvanog američkog sna, oni se sada sa iskrenim zadovoljstvom okreću još neistraženim zvučnim bogatstvima i uživanjima koji nam se nude zahvaljujući raznolikosti ,,muzike sveta’’.

U naše vreme, pariski i londonski studiji za muzičku produkciju postali su prave laboratorije univerzalnog sinkretizma: u njemu đavolji šegrti savremenog doba imaju bezmalo sve zamislive akustičke elemente na raspolaganju. Zahvaljujući elektronskom čudu kakvo predstavlja sempler, oni su kadri da stvore najneobičnije zvučne simulacije. Pomoću sofisticiranog sistema digitalnog kodiranja zvanog MIDI (Musical Instrument Digital Interface), sposobnog da beleži i razvrstava zvuke prema njihovoj boji i jačini, svaki akustički podatak unet u njegovu memoriju može se reprudokovati. Da bi se dobio bilo koji, i najsitniji melodijski detalj u bilo kom tonalitetu, dovoljno je povezati klavijaturu sa ovim mehanizmom; između ostalog, time su prevaziđena ograničenja naše zapadne, dobro naštimovane lestvice. Korišćenje ovog vrhunskog tehnološkog izuma omogućava da se izgradi bezmalo savršena iluzija; čak se i poznavaocima egzotičnih instrumenata ponekad događa da se prevare. Zvuci dobijeni na sampler-u zapravo jesu ,,prirodni’’ ali su elektronski reprudukovani i homogenizovani; nedostaje im samo ona sočnost koja potiče od izražajne snage početnog udara, ljudskog daha ili glasovne artikulacije. Međutim, cilj i značaj upotrebe ove istančane aparature nije u stvaranju lažne, veštačke akustike, već u prenošenju zvučnih informacija na nova područja, što otvara put za istraživanje dosad nepoznatih muzičkih mogućnosti.

Međutim, pored muzičkih i tehnoloških, mnoge poznate sociološke okolnosti takođe su dovele do nastanka pravca koji nazivamo world music. Naime, on se nadovezuje na glavna strujanja u popularnoj muzici 20. veka: zar džez, tango ili rebetiko nisu i sami rođeni iz susreta najrazličitijih elemenata? Oni su, poput krika zbog sudbine koja je zadesila njihove tvorce, sa neumoljivim poetskim realizmom slikali životne uslove određenog sloja stanovništva, rođenog u siromaštvu savremenih megalopolisa; opevajući tu bedu, ove muzičke vrste uspele su ne samo da je oplemene, nego i da stvore sredstva za njeno prevazilaženje. Zajednička im je snaga upravo u toj istinitoj slici o stvarnosti iz koje potiču, prisutnoj i u bluzu ili flamenku: jer, umetnost nastaje iz nužde.

U tom pogledu, world music je možda jedini samosvojni izraz kojeg je kraj 20. veka mogao iznedriti, u vidu sažetka svih bliskih i dalekih uticaja utkanih u naše životno iskustvo. Pobornici ,,etničke’’ tradicionalne muzike isprva su se prepoznali u tom pokretu, koji je predstavljao plodno tlo za dalji razvoj njihove omiljene muzičke vrste. Međutim, brzo su se razočarali: novonastali proizvod nije odgovarao njihovoj osećajnosti i očekivanjima. Oni u njemu nisu našli onu bliskost između izvođača i slušalaca, onaj tanani zvuk, sve one prefinjene intervale kojima su se oduševljavali; još su manje tu mogli da pronađu duhovnost, ili dah bezvremenog i neprolaznog za kojima su žudeli. Tako je došlo do neizbežnog rascepa koji je trajno udaljio ljubitelje izvorne muzike u bilo kom žanru od, s druge strane, zagriženih pristalica ove vrste muzičkog ekumenizma.

PRONAĐENI RAJ

Kao muzički most između kultura, world music želi da bude širokogruda, čovečna i revolucionarna; ona je spoj svih uticaja novoga doba, iznova pronađeni raj gde svako ima pravo građanstva i gde svako, obznanjujući svoju različitost, doprinosi bogaćenju svih. Ali je takva čovečnost tehnokratska, a širokogrudost obojena željom za profitom, što naravno iskrivljuje i senči sliku koju ovaj muzički pravac o sebi stvara. Naime, world music traži opšte prihvatanje: želi da se što većem broju ljudi dopadne svojim sintetičkim proizvodima, gde svako može prepoznati makar delić samoga sebe.

Voleo bih ovim povodom da navedem reči muzičara irskog porekla Rosa Delija, stručnjaka za muzike Bliskog i Srednjeg Istokai priznatog virtouza na mnogim instrumentima sa ovoga područja: ,,Naivno je verovati da jedan Zapadnjak ili Amerikanac, udobno zavaljen u svome salonskom naslonjaču, okružen bogatstvom nezamislivim za polovinu stanovnika naše planete, može pravilno opaziti i doživeti muzičke vrste nastale na drugim meridijanima, shvatiti njihovo značenje u matičnom okruženju, na njihovom izvornom jeziku, u njihovom posebnom izražajnom obliku, a uz to ih prihvatiti i ceniti. Nemam ništa protiv dobronamernog stava hiljada ljudi sa Zapada, čiji je cilj da se otvore prema drugim kulturama. Međutim, mi smo veoma daleko od onoga što neki zamišljaju da pojam world music predstavlja. Zapadni svet se vekovima odlikovao političkim, vojnim i kulturnim varvarstvom bez presedana, nadmenim odnosom spram drugih kultura; on ne može sada, korenito i preko noći, promeniti svoje ponašanje, praviti se kao da postoji ravnopravnost interesa i vrednosti između Zapada sa jedne strane i, sa druge, bezbrojnih malih kultura diljem planete. Viđao sam ljubitelje world music okružene stotinama diskova, kaseta ili snimaka na DAT-u, koji nekoliko minuta slušaju tradicionalnu muziku Zapadne Afrike, zatim pređu na japansku koto muziku, pa na bengalsku; a kada im nešto ispričaš o onome što slušaju, shvatiš da uopšte ne razumeju nit u muziku, ni njenu kulturnu i ljudsku pozadinu. Uz sve to, mnogi muzički producenti namerno šire zabludu o postojanju jedinstvene world music, tako što zbrda-zdola sastavljaju muzičke fragmente raznih kultura u celinu, pomoću studijske tehnologije kojom danas raspolažu.

Da bismo postali istinski posvećenici muzičke raznolikosti sveta, morali bismo da zanemarimo sve takve snimke i češće prisustvujemo koncertnim nastupima muzičara, to jest izvođenjima uživo. Jer, bliže poznavanje raznih muzika sveta zahteva i zanimanje za njihove izvođače, neku vrstu unutrašnje pustolovine ali i istinskog putovanja, kojima je cilj susret sa sredinom iz koje neka muzička vrsta potiče. Da bismo naučili da razumemo jedni druge, moramo biti svesni da nam je ova planeta zajednička domovina, da je nužno shvatiti i prihvatiti sve izražajne oblike kojima ona raspolaže. Ipak, još smo daleko od toga, pa je zato preuranjeno govoriti o pojmu world music”.

Uprkos ovim stavovima, pristalice pravca world music ipak smatraju da on predstavlja završnicu jednog razvojnog procesa koji je doveo do toga da u savremenom okruženju tradicionalne vrste muzike, pre svega vanevropske, postanu priznate i prihvaćene. Kao pravo oličenje urbanog načina izražavanja, world music svedoči, u svakom slučaju, o stvaralačkoj dinamici i sposobnosti prilagođavanja svojih izvođača. Može se reći da je world music hibridna tvorevina pretvorena u dogmu: da bi postali deo malog kruga probranih, muzičari moraju unapred prihvatiti pravila igre; a ona im nalažu da se, bez ostatka, podrede diktatu međunarodnog kulturnog tržišta. Moraju odbaciti sve što je u njihovoj muzici previše posebno, moraju stalno istraživati i isticati muzičke elemente svima zajedničke i prihvatljive, a uz to razvijati dimenziju spektakularnosti svoga nastupa. Naravno, time raste opasnost od sveopšte uniformizacije na polju kulture.

Ipak, načela koja upravljaju muzičkim kretanjima toliko se razlikuju, da je doveden u pitanje naporedni opstanak tradicionalnih muzika sveta s jedne strane i, sa druge, onoga što se naziva world music. Jer, prve afirmišu posebne duhovne indentitete etničkih zajednica, bilo da je reč o velikim civilizacijama ili malim i ugroženim grupama, dok world music teži žanrovskom stupanju i integraciji po svaku cenu. Te dve težnje su dakle sukobljene, a svaki pokušaj njihovog izmirenja kao da čini date protivrečnosti još upadljivijim. Treba li onda prineti žrtvu na oltar integraciji i zanemariti posebna obeležja pojedinih identiteta, ili ih pak dalje isticati i tako rizikovati potpuno isključenje iz svetskih tokova? Mnogi skorašnji događaji jasno pokazuju da se ovo pitanje ne tiče samo muzike već se postavlja u svim društvenim sferama kao što su sociološka, politička, ekonomska, duhovna i druge.